Сегодня пройдем времена года
Весна — хабар
Лето — нажар, зун
Осень — намар
Зима — үбэл
Весной — хабартаа
Летом — нажартаа, зундаа
Осенью — намартаа
Зимой — үбэлдөө
Существует два варианта слова ‘лето’, в зависимости от диалекта. Оба варианта допустимы
Минии түрэhэн үдэр хабартаа.
Ши зундаа хаана ошохош ?
Намар болоходо, шубууд дулаан газар ниидэдэг.
Үбэлдөө манай нютагта дүшэн градус болодог !!!
Саг уларил тухай үльгэр
Эртэ урда сагта нэгэ хаан ажаһуудаг байгаа, тэрэнь Уе гэжэ нэрэтэй байгаа. Тэрэ жэлэй уларил ба уларилые захирдаг байгаа. Хаан Уе дүрбэн басагадтай байгаа: Үбэл, Хабар, Зун, Намар. Булта өөрын бэлиг шадабаритай. Басагадайнь бага байхадань, тэрэ тус тустаа наададаг байгаа, юундэб гэхэдэ тэдэндэ нэгэ доро хүн бүхэндэ һайшаагдадаг юумэн үгы байгаа.
Үбэл басагантаяа хаан мүльһэн ба саһанай ордон байгуулжа, тэрээнтэй саһанай бөмбөг наададаг байгаа. Хабар басагантаяа хамта би сэсэгүүдые ургуулжа, шадамараар хэһэн горхонуудаар самбараар хэһэн онгосонуудые ябуулдаг байгааб. Жаахан Зун басагантаяа жэмэс түүжэ, сэсэгэй венок нэхэжэ ошобоб. Намар басагантаяа хамта алтан набшаһадһаа һүрэг һалхин бүтээжэ, газар тойроод тойруулаа.
Басагадайнь талаан бэлиг ондоо байбашье, нэгэ онсо шэнжэ тэдэниие нэгэдүүлээ һэн: бүхы һайхан басагад гоё һайхан байгаа. Теэд тус бүри өөрын аргаар гоё байгаа. Мунгэн уhэтэй, саhан сагаан уhэтэй дэгэлтэеэ Убэл басаганай унгэрхэдэнь, хойноһоонь мүнгэн мүр үлэнэ. Ногоон дэгэлтэй ута хүрин һэеытэй сэсэг гарнуудаа хажуу тээшээ дэлгээн, сэсэгүүд сэсэглэнэ, модонууд дээрэхи набшаһад ургана. Үнгэтэ сарафан үмдэһэн һүрөөтэй шаргал буржагар Зун басаган дуулажа эхилнэ — бүхы ой амидарна, шубууд тэрээнтэй хамта дуулана, эрбээхэйнүүд ниидэнэ. Улаан үһэтэй һайхан шара дэгэлтэй Намар басаган гэнтэ үлеэнэ, ой модонууд олон үнгын хибэсээр бүрхөөгдэнэ, модод шэшэрнэ, ногоон нугална, дороһоонь мүшэрнүүд харана.
Уданшьегүй басагадынь томо боложо, эсэгэдээ бүхы юумэнүүдээрнь туһалха аргатай болоо. Басагад бүхэн сагай уларилые ударидаха һанаатай байгаад, хэрүүл боложо шахуу болоо. Зүрилдөөнһөө һэргылхын тула хаан басагадтаа иигэжэ хэлэбэ:
— Таанар булта минии хайрата басагад гээшэт, таанар булта ухаатай, һайхан байнат, зүгөөр сагай уларилые ударидаха гээшэ шог ёгто, наадан бэшэ, нэгэ доро халуун, хүйтэн, саһан, бороо орохоёо зүбшөөжэ болохогүй нэгэ сагта. Энэ буруу. Бүхы юумэндэ журам, нягта байдал байха ёһотой.
Басагадынь эсэгынгээ хэлэһые шагнаба. Тэдэнэр тэдэниие шүүмжэлжэ, уларилтай яажа зүбөөр дабахаб гэжэ заажа үгэхыень гуйжа эхилээ.
— Минии һанахада, хүйтэн сагһаа эхилэел даа. Үнэхөөрөө гү, Убэл басаган? – гэжэ хаан саһан басагаяа энхэрэн дуудаба. Тиигээд тэрэ эхэнэртэ зүб үүлэнүүдые хэжэ һургажа, тус бүридэнь олон, олон саһатай, хаана, яажа тараахаб гэжэ заажа үгэбэ. Аалиханаар хашаанууд, ой модонууд саһаар бүрхөөгдэжэ, голой, нуурнуудай уһан мүльһөөр бүрхөөгдөө. Хүйтэн боложо байна. Амитадые бүдүүн нооһоор орёогоод, зарим амитад үнгэеэшье хубилгадаг һэн. Үбэл ерэжэ байхадань, дулаан хубсаһатай хүнүүд гэрһээ гүйлдэжэ гарана, зариманиинь гол руу конькигаар гүйлгэхэеэ, зариманиинь ой руу гүйлгэхэеэ, зариманиинь хада уулаар буухаяа. Нэгэтэ эсэгэтэйгээ наадаһандал адляар, ехэшүүл ба үхибүүд саһанай бөмбөг наададаг байгаа. Хүн бүхэн энэ уларилда баяртай байгаа, жаргалтай Үбэл захиржа шадаһандаа баяртай байгаа, бүри һайнаар захиржа шадаа. Тиигээд бидэ саһанай һүрэг эльгээхэ баатай болообди, һалхин һалхин һүхирбэ. Хүн зон дулаан гэрнүүдтэ һуугаад, өөһэдынгөө хэрэгүүдые һанадаг байгаа, энэнь баһал һайн байгаа.
— Харана гүш, Убэл басагамни, шамда бүхы юумэн һайн болоо, — гэжэ Хаан Уе һүүлдэнь хэлэбэ, — эгэшэнэршни баһал заһая. – гээд ордон руугаа бусабад.
«Намдаа ерэ, Хабар басагамни, шинии ээлжээн ерэбэ,» гэжэ хаан нүгөө басагаяа дуудаба.
Газаа гарахадань, хаа-хаанагүй саһан байгаа. Хаан басаганайнгаа шадабариие мэдэжэ, иигэжэ хэлэбэ:
— Дулаан амисхаалаа модод, газар дээрэ үлеэ.
Хабар үлеэбэ. Саһан аалиханаар хайлажа эхилбэ. Гэрнүүд дээрэ мүльһэн хүхюутэйгээр дуһажа эхилээ, модод дээрэ залуу набшаһатай набшаһад ургажа эхилбэ. Дулаан болоо. Залуу үбһэн ойн сэбэр газарта ногооржо, зарим газартань түрүүшын сэсэгүүдшье гараад байна. Саһан хайлаад, хүн зон дэгэлгүйгөөр газаашаа гараба. Шубуудай һүрэгүүд хойно хойноһоонь хашхаралдажа, һэеы мэтэ ниидэжэ үнгэрөө. Гол дээрэхи мүльһэн баһа хайлажа, хүбүүд, басагадай горхонуудаар онгосонуудые табижа байхые жаргалтай Хабар хаража байгаа. Сэсэгүүд һалбаржа, модод ногооржо, агаар юрын бэшэ сэбэр байгаа.
— Зай, Зун басагамни, саг ерэбэ, — гэжэ хаан хэлэбэ, — Ши һайн ажал хээ гээшэш. Һэрюулһэн байгаали.
— Басаган, басаган, шинии ээлжээн ерэбэ, — гэжэ хаан гурбадахи басагаяа дуудаба. Тэдэнэр ордонһоо гаража ошобо. Тэдэнэр ерэжэ байна. Оршон тойрон дулаан, шубууд шэшэрнэ.
“Басаган, дулаанаа нэмэжэ үгэ”, — гэжэ хаан хэлэбэ. Тиин эдэ үгэнүүдһээ наран үндэр, үндэр мандажа, бүришье халуунаар дулааржа эхилбэ. Хүнгэн хубсаһатай зон гудамжаар ябажа, морожено эдидэг һэн. Зариманиинь нуур соо тамаржа, зариманиинь наранда абтажа, зариманиинь баглаа сэсэгүүдые суглуулжа, венок нэхэһэн байна. Ой соо бүхы шахуу амитад, шубууд нэмэгдэһэн байна. Бүхы гэр бүлөөрөө наранай элшэ абахаяа гараба. Жэмэсүүд болбосорһон байгаа. Халуун болошобо, бүри нэгэ бага шэшэрбэ. Хаан басагантаяа бишыхан үүлэн бии болгожо, тэрээнһээ халуун бороо орожо ерэбэ. Тэрэ амидарал үгэдэг нойтон асарһан, тэрээндээ амитадшье, хүнүүдшье, ургамалнуудшье баярладаг һэн.
— Бусаха саг ерэбэ, — гэжэ хаан хэлэхэдэнь, тэдэ хоёр һайн һанаатай гэртээ бусаба.
“Намар гоё даа, мүнөө шинии ээлжээн ерэбэ”, — гээд, хаан дүрбэдэхи басагаяа уриба. Тэдэнэр газаа гараба. Үшөө халуун байгаа.
— Зай, дулаан хангалтатай болоо, дэлхэй дээрэ хүйтэн болгохо саг ерэбэ.
Намар басаган хүйтэн агаараар үлеэбэ. Модоной набшаһад баярлажа шэшэржэ, улайба. Хүнүүд зунай туршада болбосорһон ургамалнуудые сэсэрлигтээ суглуулжа эхилээ; Ойн амитад үбэлдөө бэлдэжэ эхилбэ. Нэгэ хэды болоод, хаан басагантаяа бүри шангаар үлеэбэ. Һалхин үлеэжэ, үүлэнүүд сугларжа, үнгэтэ набшаһад һүрэгөөр газар дээгүүр үлеэжэ, мододһоо һалгааба. Шубууд һүрэгөөр урагшаа ниидэбэ. Бороо орожо эхилээд, зон шүхэр, курткатай гудамжаар ябажа байба. Гэрэлтэ үнгэнүүд үгы болоо. Теэд байгаалиин номгон боложо, унтахаяа бэлдэхэ аргатай болохын тула энэ хэрэгтэй байгаа.
— Зай, Намарай Гоохон, мүнөө Үбэлэй дахин засаглаха ээлжээн ерэбэ, — гэжэ хаан басагантаяа ордон руугаа бусаба.
— Зай, басагадни, мүнөө таанар сагай уларилые яажа хинахаб гэжэ мэдэхэ болобот. Байгаалиин тэнсүүри дахаха, бултыень нэгэ доро бэшэ, харин нэгэ нэгээр. Нэн түрүүн ши, Зимушка, бүхы юумые саһаар хушахаш. Голнууд мүльһөөр бүрхөөгдөөд, һалхин шуурган һалхинда абтажа, һэеы арьяатан хүйтэндэ таарамжатай үһэтэй дэгэл үмдэхэ. Тиигэжэ модод саһан хүйтэндэ хүлдэхэгүйн тула.
Тиигээд Хабар басаган эзэлжэ, дулаан асарха. Саһан аажамаар хайладаг. Тиин наранай дулаархада, урда зүгһөө дууладаг шубууд бусаха, модод дээрэ набшаһад һалбарха. Арьяатан үбэлэй нойрһоо гаража, амидаралаа эдлэжэ байг лэ.
Тиихэдэнь Зан басаган захирха, наран эртэ һэрихэ. Бүхы юумэн ургажа, үрэ жэмэс үгэжэ байхыень оролдохо. Халуун сагта дулаахан бороо тухай бү мартагты.
Тиихэдэнь hайхан Намарай саг бүхы модо шэмэглэжэ, хүйтэн бороо асаржа, шубуудые нүүдэлдэ бэлдэхэ. Хүн зон ургаса хуряажа эхилхэ, мал үбэлэй хангамжа хэжэ эхилхэ.
Гол шухалань: таанар хатуу гуримаар гаранат. Тиигээд бүхы юумэндэ тэнсүүри байха.
Мүнөөдэр болотор иимэ байгаа: хаанай басагад саг үргэлжэ захирдаг. Үбэл жэл эхилдэг, удаань Хабар, удаань Зун, Намар болодог. Тэдэнэр бэе бэетэеэ эбтэй эетэй, эбтэй эетэй ажаһуудаг.
