Буряад гэр
hэеы гэр-буряадуудай заншалта гэр. hэеы гэр гээшэ хүнгэн шэгнүүртэй уридшалан бүтээгдэһэн байшан юм.
hэеы гэр хадаа нүүдэлшэдэй ажабайдалда тон таарама гэр байрын анханай, түүхэдэ тогтоһон жэшээ юм. Зөөхэ аргатай (хүнгэн шэгнүүртэй), хүдэлөөнтэй (түргэн суглуулагдадаг ба задаладаг), олон янзын (хүн зон тэндэ бүхэли жэлэй туршада амидардаг), хахад бүмбэрсэг хэлбэритэй, бага үндэртэй ушарһаа һалхинда хангалтатай эсэргүүсэлтэй, хүдэлдэг хана бүтэсэтэй ушарһаа газар хүдэлэлгын аюулгүй байдал.
hэеы гэр юhэн гол зүйлнүүдһээ бүридэнэ:
уняа (дымка) — буряад юртэмсын һүмэ баридаг хабтагай тулгууринууд. Гансал уян модон зүйлнүүдые хэрэглэнэ: энэнь элементнүүдэй ашаглалтын хугасаае нэмэгдүүлнэ. Тэдэнэй тоо жаран хүрэдэг;
тооно – гэрэй оройдо тусхай дүхэриг. Энэнь үдэрэй туршада утаа зайлуулжа, гэрые гэрэлтүүлдэг нүхэ бии болгодог. “Сонхын” диаметр метр тухай болоно. Захань хуһаар хэгдэһэн. Тэрээн соо нүхэнүүдые нүхэлһэн байна, тэрээн соонь һүмэнүүдэй тулгууринуудые табиһан байна;
тэнги — байгууламжын тулгуур тулгууринууд. Тэдэнь гансал хоёр, дээдэ захаараа тооно дээрэ амарна;
Дааган — дээдэ захын зайлагшад, тэдэ хатуу байдал үгэхэ үүргэтэй. Буряад хэлэнһээ энэ үгэ “зөөхэ” гэжэ оршуулагдана;
Урхэ – гэрэй бүрхөөл. Тэрэнэй булан бүхэндэ ута ооһор уяатай, тэрэнь торой һууриин доодо захада хүрэдэг байгаа. Хэрэгтэй һаа, ооһор татажа үргэхэ аргатай байгаа. Удаань гэртэ сэбэр агаар ба гэрэл орохо нэмэлтэ нээлтэ хэгдээ;
Туургэ – гэрэй хажуу тээшээ хушаһан һэеы. Рулон бүхэн гурбан метр ута болодог. Тэрэнэй гадаргууе тамхинай, шүлэтэй һүнэй, дабһанай тусхай антисептик урасхалаар сэбэрлэхэ хэрэгтэй;
Зээг – бүрхөөлэй дээдэ захаар хабсарһан үһэнэй ооһорнууд. Юртын баруун урда тала түрүүн һэеыгээр хушадаг, удаань зүүн урда талань, гансал тэрэнэй һүүлдэ гэрэй үлэһэн хубинуудынь хушадаг. Энэ гурим баруун хойто хүйтэн һалхинһаа эгээл ехээр хамгаалха хэрэгтэй байһанһаа дулдыдана;
Дэрэбэри- добтолһоной һүүлдэ тургэ. Тэдэ хоёр томо һэеы бүрхөөл, дээдэ талаһаа нариихан, доодо талаһаа үргэн. Эгээл бүдүүн, эгээл нягта һэеы гэрэй баруун хойто хэһэгтэ хододоо байдаг;
Хошлон – мориной арһаар хэгдэһэн бүһэ, тэрээнээрээ һэеы бүрхөөл дээгүүр һэеы татадаг. Тэдэ дулаасуулгын дээдэ ба дунда хэһэгүүдые барина. Доодо таладань хушалтые һэеы лентээр уяад, хэрэгтэй һаа, хуурай ялгадаһаар хушадаг байгаа.
Юртые ехэнхидээл лиственница модоор, багаар нарһан модонһоо баридаг байгаа. Модонууд ехэнхидээ хабтагайнуудынь дотор тээшээ, захань газаа тээшээ хаража байдаг һэн. Һэеы гэрэй һуури найман богони лиственница модонуудһаа — модонуудһаа хэгдэһэн байгаа, хахад болгон тайраһан байгаа. Эдэ модонуудые тайраһан хабтагайгаа доошонь табижа, дээрэнь дүрбэн ехэ томо модон – газари-модон – табидаг байгаа. Ханануудынь энэл һуури дээрэ бодхоогдоо: газар-модонуудай дээгүүр юһэн модон табигдаһан, тэдэнэй хоорондохи зайнуудта арбан модон табигдаһан, тэрэнь хана – хааниие бүридүүлһэн юм. Һэеы гэрэй дунда дүрбэн томо лиственница тулгуури — тэнги — малтажа, тэдэнэй орой дээрэ дүрбэн тэгшэ тэбшэ — хараса — табигдаһан, тэдээн дээрэ дээбэри хэбтэһэн байгаа. Баганануудта — хадник соо хабтагайнуудые хадхадаг байгаа, тэрээн дээрэнь һээр, хубсаһа, буу гэхэ мэтэ үлгөөтэй байгаа. Залгинууд ехэнхидээ чарас доро үүрээ баридаг, тиимэһээ үүрэй доро шүлһэнэй самбарнуудые табидаг байгаа. Юртын дээбэри ехэнхидээ олон дабхартай байдаг — самбар, лиственница холтоһо ба таряалан. Мүн лэ баян буряадууд дээбэриеэ таряалангай дээгүүр хабтагайгаар бүрхөөдэг һэн. Дээбэриин утаанай нүхэн гэрэй гэрэлэй ори ганса эхин болодог байгаа; Буряадууд утаан нүхэнтэй холбоотой олон шажанай ёһо заншалнуудтай байгаа. Тэрээн соогоо тэдэ үбгэ эсэгэнэртэ, тэнгэриин бурхадта “шүршэжэ”, зальбарал эльгээдэг байгаа. Тэрээн соогоо үүдээрнь абажа болохогүй зарим шажанай зүйлнүүдые (жэшээнь, үргэлэй үедэ хэрэглэдэг хуһан гү, али нарһан) гэртэ оруулдаг байгаа. Дээбэриин бэлэн болоходонь, үүдэ тайрадаг байгаа, тэрээнһээ урид гансал ажалшадай үнгэрхэ нүхэ хэдэг байгаа.
Буряад ёhо заншалаар hэеы гэр хоер тээшэ боложо хубаараад, эмэ хубинь зүүн, эрэ хубинь баруун гэжэ элирбэ. Энэнь тон шухала нюанс, юундэб гэхэдэ “зүүн” гэһэн ойлгосотой холбоотой бүхы юумэн хариин ба ондоо юртэмсын гэжэ тоосогдодог байгаа.
Һэеы гэрэй зүүн хахадта айлшадые угтан абахань хорюултай. Зүүн гараараа тэдэндэ ундаа гү, али эдеэ хоол үргэжэ болохогүй: энэнь үхэлэй хүсэл гэжэ тоологдодог. Юртын зүүн талада ажаһуудаг эхэнэрнүүдтэ эрэшүүлэй хахадта байхань огто хорюулгүй байгаа. Энэ хорюул басагад, һамгадта хабаатай бэшэ, харин бэринүүдтэ хабаатай байгаа. Энэнь гэр соо “ондоо хүнэй шуһан” байгаа гэжэ онсолбо.
Баруун тээнь мориной ооһор, агнууриин хэрэгсэлнүүд – ондоогоор хэлэбэл, эрэ хүнэй хүдэлмэриин онсо шэнжэтэй холбоотой зүйлнүүд хадагалагдажа байгаа. Эндэ, хана дагуу, хойно хойноһоонь, нэгэ хоёр модон орон зогсожо байба. Баян гэрнүүдтэ орон хуша модоор хэдэг һэн. Заримдаа тэдэ юрын лэ орон табидаг байгаа — үргэн блокнуудые түхэреэн модон дээрэ, тэндэ ехэ айлай гэшүүд унтадаг байгаа.
Зүүн таладань (баруун үүдэндэ) гал гуламтада хабаатай зүйлнүүд табигдаһан, гэрэй ажал эхэнэр хүн даажа байдаг тула энэ хубинь эхэнэр гэжэ тоологдодог байгаа.
Гэрэй үшөө нэгэ онсо газар, дүримөөр, үүдэнэй урда табигдадаг байһаниинь “тор” (хүндэтэ газар – Спутник) байгаа. Энэ һуури ехэнхидээ айлай толгойлогшо эзэлдэг, гэртээ айлшан ерэбэл, хажуудань һуулгадаг һэн. Хойморой хойто талань хүндэтэй гэжэ тоологдодог байгаа; Хэрбээ хойто хэһэгые хүндэтэй гэжэ тоолодог байгаа һаа, үүдэнэй хажуудахи урда зайнь гэрэй “эгээл доодо” хэһэг болоно. Айлшадые угтан абахадаа, хүнэй ангиин, наһанай шэнжэ шангаар сахигдадаг байгаа: хүндэтэй наһанай, зиндаатай хүнүүдые хүндэтэ таладань дээгүүр һуулгадаг, залуушуулые, үгытэйшүүлые “доошоо” — үүдэндэ дүтэ һуулгадаг һэн. Эгээл түбтэнь гал гуламта байгаа, орой дээрэнь утаан гараха тусхай нүхэн байгаа. Заншалта ёһоороо урда зүг руу орохо үүдэтэй табигдадаг байгаа.
Гуламта
Нүүдэлшэдэй гэртэ гал гуламта ганса эдеэ хоол шанаха пеэшэн бэшэ, харин гэр бүлын, нэгэдэлэй, жаргалай һүлдэ тэмдэг байгаа.
Гал Гуламта буряад юртэмсын түб, тойроод олон үеын ажабайдал урдана. Энэ хадаа эхилэл, тиихэдэ гэр бүлын юртэмсые дэлхэйн бусад бэрхэшээлнүүдһээ хамгаалдаг талисман болоно. Гэхэтэй хамта элинсэг хулинсагуудай сэсэн мэргэн ухаан ба үри һадаһадай амин шухала эршэ хүсэ хоорондын холбогшо элемент, үеын нэгэдэлэй ба үргэлжэлэлгын һүлдэ тэмдэг болоно.
Гал үнинэй амиды амитан гэжэ тоологдодог байгаа. Тэдэнэр тэрэниие хамгаалдаг, хөөрэлдэдэг, баярлуулдаг байгаа. Мүнөө үеын үйлэ хэрэгүүдые галаар зүбшэн хэлсэхэ, бэрхэшээлнүүд тухай гомдоллохо, баяраа хубаалдаха, хүндэ хүшэр ушарта зүбшэл гуйха заншалтай байгаа. Һүниин сагта гал гуламтые үргэлжэ бадарааха хэрэгтэй. Тэрэ гэр байраяа муу һүлдэһөө, муу бодолнуудһаа хамгаалдаг; унтажа байхадаа тэнэжэ ябаһан гэрэй ажаһуугшадай һүнэһэ һүлдэдэ харгы гэрэлтүүлнэ.
Гэр бүлын гал гуламтатай холбоотой олон хорюулнууд бии, тэдэнэй сахихань гэр бүлын һайн байдалтай сэхэ холбоотой.
Энэнь хатуу хорюултай:
- гал гуламтые ямаршье аргаар бузарлаха. Энэнь галай эзэн эхэнэрые доромжолһонтой адли ба гэр бүлын үгы болоходо хүргэхэнь дамжаггүй;
- гал дээрэ уһа нэмэхэ. Энэ хорюул мүн лэ Яхад, Монгол, Таджикистан, Ород гүрэнэй олон арадуудта бии. Хоёр бэе бэеһээ илгаатай зүйлнүүдые — уһан ба гал — адли тэгшэ хүндэлдэг байгаа. Тиимэһээ тэдэ тала газарта гү, али ой соо түймэрые газараар — гурбадахи амаруулдаг элементээр унтарааха дуратай байгаа;
- галые хутагаар гү, али ондоо хурса юумээр хүрэхэ. Гал дэргэдэ хадхажа болохогүй;
- гал гуламта тээшэ хүлөө жиигээд һуужа. Энэнь гал һүнэһэ гомдохоожо магадгүй;
- Гал руу үһэ, бог шорой хаяха ёһогүй һэн. Умхирhэн түлеэ хаяжашье болохогүй байгаа.
Буряад ороной арад зон түймэртэ хүндэтэйгөөр хандадаг байһые гэршэлнэ: гэр байра үритэйгөөр худалдагдахада гү, али хүбүүдэй эхэ эсэгэһээ холодоходонь, түймэрөө уһаар унтарааха ёһо заншалаа мүнөө болотор сахижа ябаһаниинь гэршэлнэ. Энэ бузар “харахагүй” тулоо гал унтарааха ёһотой.
Үүдэ ба богоhо
Буряад юртэмсын үшөө нэгэ тон шухала һүлдэ тэмдэг – богоhо. Үүдэндэ гадаада бодото байдал ба гэр бүлын дотоодо юртэмсын хоорондохи хилын үүргэ үгтэнэ. Тэрэниие гаталхадаа, тодорхой ёһолол гү, али заншалнуудые сахиха ябадал хододоо дахуулдаг һэн. Хэрбээ славянууд ороходоо толгойн хубсаһаяа тайладаг заншалтай һаа, гэртэ ерэһэн айлшан богоhо үүдэнэй газаа буу, хутага орхихо уялгатай байгаа. Энэнь һайн һанаатай байһанай тэмдэг, гэрэй эзэндэ хүндэтэй байһанаа мэдүүлһэн байгаа. Хэрбээ гаража ябатараа богоhо дээгүүр торошо һаа, бусажа ерээд, галайнгаа хажууда һэеы гү, али модо аhааха уялгатай байгаа. Энэ хадаа гэрэй досоо үршөөл хайра сахиха ори ганса арга байгаа.
Буряадууд хэзээдэшье богоhо дээгүүр бэе бэетэеэ хөөрэлдэхэгүй. Тэдэнэй этигэл һүзэгэй ёһоор, энэнь гэр бүлэ соо заатагүй зүрилдөөндэ хүргэхэ.
Ямар богоho хорото һүнэһэ оруулдаггүй, тиимэһээ нүүдэл хүнэй зүрхэн муу һанаатай хүндэ нээгдэхэгүй. Байгаалиин хажууда ажаһууха гээшэ эдэ хүнүүдые сэдьхэлэй мэдэрэлэй хэмжээндэ һайн муу хоёрые илгажа һургадаг байгаа. Харин буряад хүн аяншан соо нүхэрөө хараа һаа, энэрхы сэдьхэлтэй хүнэй гэр бүлэеэ, гэрэйнгээ гал гуламтые баяр баясхалантайгаар һанажа ябахын тула бүхы юумые хэхэ.
Һэеы гэрэй урда гоёолтотой тулгуури түхэлтэй хадхуур байба.
Сэргэ
Сэргэ- эзэнэй һайн байдал , зохид хундэмуушэ харуулна.
Сэргэ түхэлтэй гэрэй хажууда табигдадаг һэн (“сэргэ зогсожо байхадань, айл амиды мэндэ”). Ямаршье ушарта сэргэ үгы хэхэ ёһогүй — өөрөө һандаржа унаха ёһотой байгаа. Сэргэ мориной шүтэлгэтэй холбоотой, энэнь нилээд ойлгосотой. Энэ һэеы гэр амидаралай модоной һүлдэ тэмдэг, гурбан юртэмсые нэгэдүүлдэг дэлхэйн модон. Гурбан тэгшэ хонхорнуудые шэрээдэ тайраһан байна. Дээдэнь тэнгэриин, дээдэ юртэмсын, дундахинь хүнэй моридые, доодохинь доодо юртэмсын моридые уяхаар зорюулагдаһан байгаа.
Буряад хашаагай заатагүй хэрэгсэл хадаа “сэргэ” — газарта малтаһан тулгуури түхэлтэй, дээдэ талань дархалһан гоёолтонуудаар бүрхөөгдэһэн һэеы гэр байгаа. Тусхай тулгуури тусхай хүндэлэлэй зүйл болодог һэн. Хашаа соо тэрэнэй байһаниинь эзэнэй баялиг, хүндэтэй байһые гэршэлдэг, үгы байһаниинь морингүй, үгытэй байһые харуулдаг һэн.
Талын зоной ёhо заншалаар, моринойнгоо жолоо абажа, һэеы гэртэ айлшаниие угтажа, буулгахадань туhалжа, һэеыень баряад, гарһаань баряад, юртэмсэ руу оруулдаг. Сэргэ талын ажаһуугшадай гэрэй урда “Угтан абагты” гэһэн дуудалга гэһэн удхатай байгаа.
Мүнөө үедэ олон гүрэнүүдэй эрдэмтэдые нүүдэл архитектурын асуудалнууд, мүнөө үеын эрилтэнүүдэй хэмжээндэ аятайхан нүүдэл гэрнүүдые байгуулха асуудалнууд — ондоо үгөөр хэлэбэл , эдэ хадаа юртын түсэблэлгэдэ шиидхэбэри олоһон асуудалнууд шахуу болоно.
Шерсть собрали с тысячи овец,
Выковали сотни две колец,
Круглый остов из прибрежных ив
Прочен, свеж, удобен и красив.
В северной прозрачной синеве
Воин юрту ставил на траве,
А теперь, как голубая мгла,
Вместе с ним на юг она пришла.
Юрту вихрь не может покачнуть,
От дождя ее твердеет грудь,
Нет в ней ни застенков, ни углов,
Но внутри уютно и тепло.
Удалившись от степей и гор,
Юрта прибрела ко мне во двор.
Тень ее прекрасна под луной,
А зимой она всегда со мной.
Войлок против инея – стена,
Не страшна и снега пелена…
Бурятское название войлочной юрты – hэеы гэр. Юрта это переносное жилище кочевников. Юрту переносили на верблюдах и лошадях. Она была очень удобным жилищем для кочевников, потому что она была компактна, легко собиралась и разбиралась, не пропускала холод и жару. Юрта состояла из войлока.
У богатых были более большие юрты, чем у простых кочевников. Одной из важных особенностей юрты является рациональная и целесообразная организация внутреннего пространства.
- небольшой вес;
быстро собирается и - разбирается;
в ней можно жить круглый год;
устойчива - планировка разделена на четкие функциональные зоны. Расположение предметов в юрте было строго фиксированным. На северо-западной стороне «хоймор» почётное место «бурханай тала» – «место обитания божеств» находился домашний алтарь – божница.
Традиционно западная, правая сторона юрты (левая при входе) считалась мужской стороной, а противоположная ей – «женской».
Правая сторона считалась почётной, здесь принимали гостей мужчин, но это не значит, что женщины не имели права проходить на мужскую половину. Этот запрет относился только к невестке, но не касался дочерей. Именно с невесткой была связанна левая сторона, как символ чужеродности. Согласно традиционным представлениям, «левое» значило, в частности, потусторонний мир; подать кому-либо чашку чая, тем более архи, левой рукой считалось верхом оскорбления, воспринималось как пожелание смерти человеку.
На правой стороне хранились конская сбруя, охотничий инвентарь — то есть предметы, имеющие отношение к специфике мужского труда. Здесь же вдоль стены, стояли друг за другом одна две деревянные кровати. В богатых домах кровати были сделаны из древесины кедра. Иногда устанавливали просто лежанки – широкие плахи на круглых чурках, где спали члены большой семьи.
На левой стороне (правая при входе) размещались предметы, относящиеся к кухне, а так как домашним хозяйством занимается женщина, эта часть считается женской.
Если северная часть считалась почётной, то южное пространство, примыкающая к двери, самая «низшая» часть жилища. При приёме гостей строго соблюдались сословные и возрастные особенности человека: почтенные по возрасту и рангу люди рассаживались выше на почётной стороне, молодежь и люди победнее, оказывались «ниже» – ближе к двери.
Место поклонения буддийским богам оформлено весьма скромно. На столике или полочке размещались выполненные в разной технике живописи изображения божеств. Литые скульптуры завозятся из Монголии или Тибета и встречаются очень редко. Являясь объектом поклонения, они одновременно подчеркивали статус владельца юрты бурят. Позволить себе такое могли только состоятельные люди. Бедняк мог получить статую только в наследство или в дар.
Очаг
В центре юрты располагается котёл для приготовления пищи — казан. Отверстие для света и дыма располагается в самом верху купола. Естественно, что в холодные или дождливые дни верхнее отверстие юрты должно быть плотно закрыто.
Гал гуламта – центр бурятской юрты, вокруг которого протекает жизнь многих поколений. Это точка отсчета и одновременно оберег, который отгораживает семейную вселенную от неприятностей остального мира. В то же время это связующий элемент между мудростью предков и жизненной энергией потомков, символ единения и преемственности поколений.
Огонь издавна считался живым существом. Его оберегали, с ним разговаривали, ему угождали. С костром принято было обсуждать текущие дела, сетовать на беды, делиться радостью, просить совета в трудной ситуации. В ночное время очаг должен гореть постоянно. Он оберегает жилище от нечистой силы и злых помыслов; освещает дорогу душам обитателей юрты, странствующим во время сна.
Дверь и порог
Еще один очень важный оберег бурятской юрты – порог. Двери отведена функция границы между внешней реальностью и внутренним миром семьи. Ее пересечение всегда сопровождалось соблюдением определенных обрядов или традиций. Если в славян принято снимать головной убор при входе, то гость, посетивший юрту, обязан был оставить за порогом ружье и нож.
Это был признак добрых намерений и выражение почитания хозяину жилья. Если же оно, выходя, споткнулся о порог, то был обязан вернуться и разжечь щепку или полену у костра. Только так можно было сохранить благодать внутри дома. Никогда буряты не станут разговаривать между собой через порог. По их верованиям это обязательно приведет к раздору в семье.
Как порог не пускает злых духов, так и сердце кочевника не раскроется человеку с недобрыми намерениями. Жизнь по соседству с Природой научила этих людей отличать добро и зло на уровне интуиции. Но если бурят увидел в путешественнике друга, то он сделает все, чтобы добрый человек вспоминал его семью и очаг его дома с благодарностью.
Перед юртой устраивали коновязь в виде столба с орнаментом.
Сэргэ́ (бур. сэргэ — «коновязь») — ритуальные столбы и деревья у бурят, якутов.
Сэргэ означает, что у местности, где оно установлено, есть хозяин. Ставится в виде столба у юрты, у ворот дома («пока стоит сэргэ — семья жива»). Нельзя разрушать сэргэ — оно должно само прийти в негодность.
Энергия правит миром
Хорошо вывешивать хий морин в местах, где человек родился или в местности, где жили его кровные предки, там, где есть особая связь.
Игра «Закончи предложение».
Бурятское жилище называется…
У дома четыре угла, а у юрты…
Отверстие на крыше юрты называется…
Место, где разводят огонь называется…
Самое почётное место в юрте …
Левая сторона при входе считается… мужской, а правая…
Дом деревянный, а юрта покрыта…
К очагу надо относиться бережно, уважительно, т.е. нельзя…
Через порог нельзя…
