Модуль «Праздник Белого месяца: традиции празднования»
Одна из версий названия праздника — «творожный месяц«, то есть месяц, когда на столах кочевников-скотоводов появлялся творог (цага). Эта версия вновь относит нас к традиции осеннего Нового года, когда скотина уже не даёт много молока, и люди переходят на творог. Поэтому «сагаан hара» можно переводить как «творожный месяц». «Cагаан» по-монгольски и значит «белый». Но есть и другие версии происхождения названия. Конец зимы – это время массового приплода у скота. В изобилии на столе появляется молочная белая пища (сагаан эдеэн). Именно ее как символ очищения гостю предлагают отведать первой со словами — «сагаалагты». И главное – в этом Белом месяце надо стараться удержать в себе все светлое.
Празднуют Сагаалган не только буряты, но и все народы, которые живут на бурятской земле.
Сагаалган – праздник Белого месяца или Новый год по восточному календарю. Он длится тридцать дней – лунный месяц.
Это праздник не зря называется Белый месяц. Он четко делится на три фазы: канун, первый день Нового года и остальные дни праздника.
Накануне праздника люди посещают дацан и сжигают там на специальном ритуальном костре все плохое, накопившееся за год, в виде кусочков теста, тряпок, которыми вытирался каждый член семьи. В дацане несколько дней читаются специальные молитвы.
Люди заранее наводили чистоту в доме и в ограде. Доставали нарядную одежду и запасались молочной пищей. На рассвете буряты выходили на улицу и устраивали моление духов предков, а также с шести утра принимали участие в первом молебне Нового года. Вечером молились буддийским божествам, которые развешивали на северной или северо-западной стене дома. Раскладывали кусочки лучшей почетной пищи перед фигурками или изображениями богов. Потом начинали поздравлять друг друга. Первым поздравляли старшего члена семьи, потом ходили по родственникам и также поздравляли их.
Новогоднее приветствие особенное. Младший подходит к старшему и протягивает руки ладонями вверх, показывая готовность все хорошее от старшего. А старший кладет свои руки на руки младшего ладонями вниз, показывая, что готов отдать это. Потом младший дарит подарки старшему – хадак или деньги. Старший тоже дарит что-нибудь младшему.
Викторина к празднику Сагаалган.
1.Что символизирует праздник Сагаалган? (Приход весны, наступление нового года, обновление, окончание трудной зимовки).
2.Что делают люди на кануне праздника Белого месяца? ( наводят чистоту в доме, обновляют одежду, избавляются от ветхих вещей).
3. Какую пищу преподносят в дни праздника Сагаалган? (белую).
4. Назовите традиционные блюда к празднику Сагаалган.
5 .Какой бурятский национальный танец исполняют на празднике
Сагаалган? (Ёхор).
5. Что символизирует ёхор?(круг во времени и пространстве)
6 .Сколько длится праздник Сагаалган? ( месяц).
7.Кто первым преподносит подарки и поздравления в новом году? ( Самые младшие в роду, т. е.. дети, идут к родителям)
8 Как называется особый ритуал очищения перед новым годом. по
Восточному календарю?(Дугжууба)
9. Назовите кочевой дом бурят.( Юрта)
10. Какой предмет прячут и передают в бурятской игре?( Варежку).
11.Как называется традиция, когда хозяева дома дарят перед уходом родственников и гостей подарки? ( «Сагаан сарын бэлэг»).
Сагаан һарын һайндэр: Баяр ёһололой заншалнууд
Буддийский Новый год – Сагаан һарын һайндэр – Сагаалган һарын литээр хабарай түрүүшын шэнэ һарын ороходо тэмдэглэгдэнэ. Ехэнхидээ энэнь январиин һүүл ба мартын дунда болотор болодог.
Сагаалган- Сагаан һара гэһэн удхатай. Монгол хэлэтэй арадуудай дунда сагаан үнгэ жаргалай, һайн һайханай, жаргалтай байдалай, арюун сэбэрэй, үнэн сэхэ байдалай олицетворени гэжэ тоологдодог.
Анхандаа нүүдэлшэ монгол угсаатан Сагаан һара намартаа, үхэр малай түрэхэдэ тэмдэглэдэг һэн. Энэ үедэ нүүдэл зон сугларжа, Шэнэ жэлэй угтамжада зорюулжа, хамтын һайндэр үнгэргэдэг һэн. Нэгэ түхэлөөр, энэ үедэ һүнэй зүйлнүүдэй элбэг байһанһаа боложо, һайндэрэй һара сагаан гэжэ нэрэтэй байгаа. XIII зуун жэлдэ Чингис хаанай аша хүбүүн Хубилай хаан Хитадай зурхайн һэдэб абажа, үбэлэй эсэс, хабарай эхиндэ найрлаһан байна.
Сагай ошохо бүри Сагаан һарын удха гансал “һү” байхаяа болиһон байна: мүнөө Сагаалган хүнэй ба байгаалиин шэнэлэлтэтэй, хамаг муу юумэнһээ арюудхагдажа, жаргал ба жаргалай найдалтай холбоотой болонхой.
Ород гүрэндэ Сагаан һара Буряадта, Хальмагта, Тывада, Алтайн болон Үбэр Байгалай хизаарнуудта үргэнөөр тэмдэглэгдэнэ. Эдэ нютагуудай ажаһуугшадта Зүүн зүгэй Шэнэ жэлэй түрүүшын үдэр ажалгүй үдэр гэжэ соносхогдодог заншалтай, удаадахи һара бүхыдөө арадай баяр ёһололнууд, хүгжэм, эдеэ хоолой һайндэрнүүд үнгэргэгдэдэг.
Сагаалган яажа үнгэрдэг бэ
Сагаалганай баяр ёһолол хоёр хубиһаа хубаардаг: шажанай ба үдэр бүриин. Һарын литээр Шэнэ жэлэй урда тээхи һүни дасангуудта амгалан тайбан, олзын хэрэг эрхилхэ, олзын хэрэг эрхилхэ, мүн нүгшэһэн хүнэй дурасхаалда зорюулжа, бурхадай хүндэлэлдэ мүргэл, мүргэлнүүд үнгэргэгдэдэг.
Үнгэржэ байһан жэлэй һүүлшын үдэр олон буддын шажанай дугангуудта бурхандаа үргэл хэжэ, ёһололой зула “дугжууба” бадараадаг. Үбшэн зоболон, зоболон, муу һанаан галда шатадаг гэжэ этигэдэг.
Сагаан һарын һайндэрэй урдахана буряадууд гэрээ сэбэрлэдэг, хубсаһа хунараа шэнэлдэг, хуушарһан юумэеэ һалгадаг. Иигэжэ хүнүүд үнгэрһэн сагтай, үгы болоһон юумэнтэй баярлаһан шэнги болоно.
Сагаалган хабарай түрүүшын шэнэ һараһаа эхилдэг. Үглөөгүүр эртэ, наранай гараһанай һүүлдэ ерэнэ.
Үглөөнэй 4-5 сагта буряадууд һэрижэ эхилнэ. Домогой ёһоор, үглөөгүүр, Наранай мандахатай хамта, Балден Лхамо бурхан айл бүхэндэ орожо, айл соо байһан хүн бүхэниие тоолодог. Лхамо гансал һэрюун, һэрюун, хубсалһан, шэнэ үдэрые угтахаяа бэлэн болоһон хүнүүдэй тоо баримталдаг гэжэ тоологдодог. Тиимэһээ хойто жэлэй аза талаангаа нойргүйдүүлхэгүйн тула тон эртэ бододог заншалтай. Буддын шажантан һэриһэн хойноо зальбаржа, бурхандаа үргэл хэжэ, нангин мүргэлэй ёһололдо ошодог.
Сагаалганай добтолгын хойто үдэрынь буддын шажантан дуган соо арюудхагдаһан “Хии морин” (“Һалхинай морин”) тугуудые үлгэдэг. Һалхин, бүд үлеэжэ, бүд дээрэ хэблэгдэһэн зальбаралые бурханда абаашадаг гэжэ этигэдэг. Сагаан һарын 20 хоногой туршада дасангуудаар баярай ёһололнууд үнгэргэгдэдэг.
Ехэнхи зон Сагаалганиие шажанай һайндэр гэжэ бэшэ, харин гэр бүлын, арадай һайндэр гэжэ хүлеэн абадаг. Тэрэниие 30 хоногой туршада тэмдэглэдэг. Гэр бүлэнүүд һайндэртэ наринаар бэлдэнэ: гэр байраяа сэбэрлэдэг, айлшадые угтахаяа хүлеэдэг, амтатай эдеэ бэлдэдэг.
Сагаалганаар аха түрэлнүүдээ, нэн түрүүн эхэ эсэгэеэ амаршалдаг заншалтай. Бүхэли Сагаан һарын туршада түрэлнүүдтээ айлшалдаг, хододоо бэлэг сэлэгтэй байдаг.
Мүнөө сагта Шэнэ жэлэй үдэрнүүдтэ мори урилдаан, бүхэ барилдаан, заншалта буряад нааданууд үнгэргэгдэдэг болонхой. Театрнууд болон концертын танхимуудта театральна тоглолтонууд, тоглолтонууд үнгэргэгдэдэг. Арадай найр нааданай үедэ заатагүй буряад заншалта дүхэриг хатар болохо ёохор гүйсэдхэдэг байгаа.
Сагаалганда ямар эдеэн бэлдэдэг бэ
Заншалта ёһоороо Сагаан һарын үедэ һайндэрэй шэрээ дээрэ һүнэй эдеэн байха ёһотой: сливэ, творог, сыр, тараг. Мүнөө Шэнэ жэлэй стол дээрэ буузы, шуһатай хилээмэ, бүһэлээр (шүлэтэй хурьганай мяхан), шарбин (эһээггүй беляши) болон бусад үндэһэн буряад эдеэ хоол хараха аргатайт. Буддын шажанай соёлдо архи ууха ёһогүй, Сагаан һарын үедэ огто архи уухагүй гэжэ дурадхагдана.
